|
|
GÜMÜLCİNE 1920 |
KONGRELER
DÖNEMİNDE KURULAN
BATI
TRAKYA HÜKÜMETLERİ
Mondros Mütarekesi ile TBMM’nin arasındaki zaman dilimine (30 Ekim 1918 - 23 Nisan 1920) Kongreler Dönemi denir.
Dört ana kongre
sistemi vardır.
1.
Sınır Doğu Kongreler Grubu ( Kars, Ardahan, Batum )
2.
Trakya Kongreler Grubu ( Batı Trakya’daki hükümetleşme girişimleri
ile Gümülcine, Doğu Trakya’daki kongre hareketleri ile
Edirne ve Lüleburgaz Kongreleri)
3.
Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu Kongreler Grubu ( Sivas, Erzurum,
Bitlis, Van, Mamuratülaziz, Diyarbakır, Trabzon)
4.
Batı Anadolu Kongreler Grubu ( İzmir Kongresi’nden Afyon
Kongresi’ne kadarki bütün batı Anadolu örgütlenmesini
ifade eder.
Osmanlı İmparatorluğunun paylaşımı kesin görüldüğünden, bölgesel olarak kurtuluş çareleri aranmıştır. Yerel kongre hareketleri işgal tehditlerine karşı öz savunma ihtiyacından ve devletin iktidar güçlerinin bu ihtiyacı karşılayamamasından doğmuştur.
Yerel hareketlerdeki iktidarlaşma eğiliminin sınanması için uç bölgeler, ideal laboratuar olmuşlardır. Bu bölgeler, Osmanlı Devletinin başkenti olan İstanbul ya da Kemalist önderlik gibi merkezlere uzaktı. Dolayısıyla iktidarlaşma eğilimi iyice su üstüne çıkmıştır. İktidarlaşmanın en olgun örnekleri uç bölgelerde, batı Trakya ile Sınır Doğu’da görülür. Buralarda kurulan geçici yönetimler “hükümet” adını almışlar, açıkça devletleşme yoluna gitmişlerdir.
Bu uç bölgedeki devletleşme olguları kökenlerini kongre tipi örgütlenmelerde bulduklarından, bunlara “Kongre Devletçikleri” denebilir.
Batı Trakya’da Mütareke döneminde iki geçici Türk yönetimi deneyi yaşandı. Bunlarda birincisi, Fransız himayesinde kurulan (15 Ekim 1919) ve Yunan işgaliyle yıkılan (23 Mayıs 1920) Müttefiklerarası Trakya Hükümetidir. Yunanlıların İskeçe’yi işgal edeceği haberi alınınca Enver Paşa tarafından batı Trakya işlerinin başına getirilmiş olan Yüzbaşı Süleyman Askeri Bey’in eşgüdümünde toplanan İstanbul’daki Batı Trakyalılarca kurulmuş ve o zamana dek İstanbul’da faaliyet gösteren “Garbi Trakya Komitesi”, halk hareketlerini yakından izlemek için merkezini Gümülcine’ye taşımıştı. Garbi Trakya Komitesi, 22 Mayıs 1920’de gerçekleşen Yunan işgaline dek, Müttefiklerarası Batı Trakya Hükümeti’nin devamı süresince Gümülcine’de kaldı ve bu hükümet sınırları içindeki Türklerin haklarını korumak için Fransız askeri valisi ile işbirliği yaptı. Batı Trakya tarihi, 15 Ekim 1919’dan 23 Mayıs1920’ye dek süren bu “Müttefiklerarası Trakya Hükümeti” döneminde iyice karanlıktır.
Müttefiklerarası Trakya Hükümeti döneminde batı Trakya Türklerinin uğraşı, Osmanlı İmparatorluğunun dağılacağının artık anlaşıldığı bir dönemde Batı Trakya’yı Fransız himayesinde bir özerkliğe kavuşturmaya yönelik olmuştur.
İkinci deney, öncekinden hemen sonra oluşturulan ve büyük olasılıkla Lozan Antlaşmasına kadar yaşayan garbi Trakya Hükümet-i Muvakkatesi’dir. İttihat ve Terakki’nin girişimiyle kurulan “son hükümet”, bölgenin Yunanistan tarafından resmen işgalinin tamamlanmasından üç gün sonra, 25 Mayıs 1920’dedir. Gümülcine’nin Hemitli bucağında Peştereli Tevfik Bey başkanlığında kurulan ve varlığını Lozan Antlaşması’nın imzalanmasına (24 Temmuz 1923) dek sürdüren bu hükümet hem Avrupa başkentlerine heyetler göndererek siyasal faaliyetlerde bulunmuş, hem de çete savaşı yaparak Yunan kuvvetlerini sürekli olarak rahatsız etmiştir. Kimi kaynakların “Batı Trakya Ulusal Hükümeti”, kimilerinin de “Batı Trakya Devlet-i Muvakkatesi” diye andıkları bu girişim Türkiye’nin Batı Trakya’daki son direnmesi olmuştur.
Bu iki örnek olayın üç ortak özelliği vardır.
· Uç bölgedeki elverişli koşulların hükümetleşme olgusuna yol açması,
· Hükümetleşmenin sivil toplum güçlerine dayanması (Cemaat-i İslamiye, “halk vekilleri”, köy meclisleri, garbi Trakya Müdaffa-i Hukuk Cemiyeti, Müslüman Gençler Birliği, miting “Heyeti Umumiyesi”, İstanbul’daki batı Trakyalıların yaptıkları kongreler),
· Hükümetleşme/devletleşme eğiliminin “cumhuriyet” anlayışını da beraberinde getirmesi. Batı Trakya’daki hükümet,- fiili bir Cumhuriyet’ti. Doğu Trakya’daki Müdaffa-i Hukuk örgütlenmesi “Trakya Cumhuriyeti” projesini benimsemişti. Hatta Cemiyet Reis’i “Trakya Cumhuriyeti” diye bir mühür kazıtmıştı.
Garbi Trakya Hükümet-i Muvakkatesi’ne benzer bir diğer oluşum da Cenubi Garbi Kafkas Hükümeti ve Artçı Şura Hükümetleridir.
Cenubi Garbi Kafkas Hükümet-i Cumhuriyesi’nin olağanüstü katkıları olmuştur. Bunların başında tek meclisli bir “Meclis-i Milli” kurması, Türkiye topraklarında kuvvetler birliği ve meclis hükümeti sistemine dayalı bir modelin ilk örneğini sunması, Teşkilat-ı Esasiye Kanunu adıyla 18 maddelik bir anakuruluş yasası kabul etmesi, teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nda “Türkiye(a)” ve “Türkiye(a) Devleti” deyimlerine yer vermesi, cumhuriyet ilan etmesi sayılabilir.
“Yerel Kongre İktidarları” denebilecek bu tür yeni ve temsili-demokratik siyasal kurumlar eliyledir ki, Anadolu ve Trakya halkı siyasal kaderini bizzat eline almaya başlamıştır. Bu geleneksel monarşik devlet ve iktidar odağının da dışlanması, siyasal iktidarın ve egemenlik hakkının adım adım ve bölge bölge halk güçlerinin eline geçmesi demekti. Kemalist önderlik Sivas (ulusal) kongresi ile bunları birleştirmeye ve kendi bünyesinde eritmeye başlayacaktır. Yerel kongre iktidarları ulusal kongre iktidarlarına, ulusal kongre iktidarları da Büyük Millet Meclisi iktidarına ve rejimine geçişin kurumları olmuşlardır.
Ankara’da açılacak olan BMM, bu birikimin ürünü ve kaçınılmaz sonucudur.
n.e.
Yararlanılan Kaynaklar:
Gencer, Ali İhsan ve Sebahattin Özel. Türk İnkılâp Tarihi (8.b.). İstanbul: Der Yayınları, 2001.
Oran, Baskın. Türk-Yunan ilişkilerinde Batı Trakya Sorunu (1.b.). Ankara: Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, 1986.
Tanör Bülent. Kurtuluş-Kuruluş (3.b.). İstanbul: Cumhuriyet Kitapları, 2000.
Tanör, Bülent. Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (10.b.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.
ZİYARETÇİ DEFTERİ |
LİNKLER |
E-MAİL GÖNDERİN |